Bu gün aktual olan, bütün dünyada çox mühüm bir mövzu olan və daha da vacib hala gələcəyi bəlli olan Korona viruslar və bunların etdiyi xəstəlik haqqında danışmaq istəyirəm. Korona virusları təxminən 30 ildir insanlar tərəfindən bilinən viruslardır. İlk müəyyən edildikləri vaxt sadəcə heyvanlarda xəstəlik yaratdığı düşünülən viruslardır. Fəqət bu qrup virusların bir özəlliyi vardır. Bu viruslar öyrənəbilən viruslardır. Yəni özlərini dəyişdirib yeni bacarıqlar əldə edə bilən viruslardır. Bunun sayəsində ilk olaraq 2007-ci ildə Korona virus qrupundan bir virus insanlarda xəstəlik əmələgətirmə bacarığı qazandı.
”O vaxt bu xəstəliyə Sars deyildi, yəni Severe Acute Respiratory Syndrome şəklində qısaldılaraq və o dönəmdə eynilə bu gün olduğu kimi bütün dünyada böyük bir çalxalanma oldu və orta hesabla 600-700 nəfərin ölümü ilə nəticələndi və nəzrət altına alına bildi.”
Təbii ki, o vaxt nəzarət altına alına bilinməsinin səbəbi heyvanlardan insanlara daha çox yoluxması və yoluxma bacarığının çox məhdud olması idi. Daha sonra 2-ci Korona virus epidemiyasının 2013-2014 vaxtlarında Səudiyyə Ərəbistanıında gördük. Ona da ayrı bir ad verildi Middle East Respiratory Syndrome (MERS) Korona virusu şəklində. Orada da xəstəlik dəvələrdən insanlara yoluxmuşdu. O vaxt bu xəstəliyin insandan-insana yoluxma qabiliyyəti yox idi. Nəticə etibarilə o zamankı epidemiya bir az daha məhdud qaldı və nəzarət altına alına bildi. Amma olduqca yüksək nisbətdə ölüm olan bir epidemiya oldu.
Bu dəfə Çindən, yenə çox virus xəstəliyinin ilk ortaya çıxdığı yer, yaşam şəraiti və orada yaşayan insanların heyvanlarla olan həddindən artıq iç-içə yaşamaları səbəbilə yenə eyni şəkildə Çindən qaynaqlanan Korona virus epidemiyası var bu gün də. İlk dəfə dekabr ayının sonlarında müəyyən edildi bu yoluxma. Bu günə qədər də görmədiyimiz sürətlə yayılır. Çinli mənbələrin verdikləri məlumatlar ətrafında danışırıq. Çünki çox güvənilirdi, ya yox, bu mövzuda da sual işarətləri var. Çünki yoluxanların sayı və ölüm sayıları məsələsində mütəmadi olaraq o bilgilər yenilənir. Amma nə qədər sağlamdır, onu bilmirik. Çünki salqın bu şəkildə davam edərsə, Çin iqtisadiyyatı üçün çox böyük bir yük halına gələcək və bu yükü daha yüngülləşdirmək üçün bəzi tapıntıları və ya ölüm nəticələrini bir az fərqli şəkildə əks etdirmiş ola bilərlər, bunu hər zaman ağılda tutmaq lazımdır. Amma onların verdiyi bilgilərə baxsaq, bu gün etibarilə təxminən 6 minə yaxın təsdiqlənmiş, bu xəstəliyə, Korona virusuna yoluxmuş insan var Çində.
”Bunun xaricində 15 fərqli ölkədə təsdiqlənmiş, yəni, demək olar ki, bütün qitələrdə – Avstraliya, Avropa, Şimali Amerika, bütün qitələrdə virus varlığını göstərmiş.”
Təbii ki, bu yayılma sürətilə və inkubasiya dövrünün çox uzun və bu inkubasiya dövründə də yoluxdurucu olması səbəbilə hər zaman yoluxucu olan şəxsləri, insanları təsbit etmək mümkün olmur. Yəni o baxılan hava limanlarında qızdırmanı göstərən texnikalar həmişə, hər xəstəni təsbit edə bilmir. Bu səbəblə bu yayılımın davam etməyini gözləyirik. Onsuz da Dünya Səhiyyə Təşkilatları da bu yoluxma ilə bağlı bir qrafik göstərdi. Qrafik haradasa 90 dərəcə bir bucaq ilə gedən bir qrafikdir. Yəni hər gün 2000-3000 yeni şəxs əlavə olunur və bu formada da davam edəcək. Mortalite ölüm göstəricilərinə baxdığımız zaman, əslində, çox yüksək bir ölüm göstəricisi olan bir virus deyil. Mortalite təxminən 3/100-dür, yəni oradakı verilən rəqəmlərə görə deyirik təbii ki. Məsələnin qəribə tərəfi Çin xaricində yayılan digər 15 ölkədə hələ ki, ölüm qeydə alınmayıb. Amma Çində an etibarilə təxminən 170 nəfər ölüb.
Bu xəstəliyin digər ölkələrə də yayılacağını da təxmin etmək falçılıq olmaz. Yəni bütün virus ataklarında bu belə olub. Burada edilməsi lazım olan şey bu virus açısından ən riskli olan xəstəlik qrupunu və insanları mümkün olduqca ilk planda qorumaq və daha sonra da bütün camaatı qorumaqdır. Çünki mortaliteinin ölüm göstəricisinin ən yüksək olduğu bölüm yenidoğanlar və yaşlılardır. Xüsusilə əlavə bir xəstəliyi olan, yəni immunitetlə əlaqəli problemləri olan, immunitetsalıcı dərmanlar istifadə edən, əlavə ağciyər xəstəliyi olan, hər hansı bir KOAH kimi, astım kimi ağciyər xəstəliyi olan və ya ürək xəstəlikləri olan və ya xroniki böyrək çatışmazlığı kimi immuniteti zəiflədən xəstəlikləri olan insanlarda özəlliklə mortalite göstəricisi çox yüksək. Bu səbəbdən primer olaraq birinci dərəcədə ilk planda qorunması lazım olan xəstələr bunlardır. İkinci planda da təbii ki, ümumi hər kəsin görməsi lazım olan tədbirlər var. Riskli olan xəstələrin mümkün olduqca kütlə içində çok fazla sıxlıq yerlərə girməməsi. Biz istiqanlı insanlarıq. Əl ilə görüşmə, öpüşmə kimi adətlərimiz var. Bu adətləri ən azından bu dövrdə hər kəsin üzrlü nəzərə alıb çox da bu görüşmə üsullarına müraciət etməməsi ilk planda görüləcək tədbirlərdir.
Digər bir ən vacib məsələ təbii ki, maska istifadə olunmasıdır. Yəni, xüsusilə riskli xəstə qrupunda olan yaşlı xəstələr, immun sistemlə əlaqəli problemi olanlar və ya başqa xroniki bir xəstəliyi olan, bir az əvvəl saydığım xəstəliklərdən birisi olan insanlar mütləq çölə çıxdıqlarında maska istifadə etməyi vərdiş halına gətirmələri lazımdır. Təbii ki, bu dediyim şeylərin hamısı ilk təsdiq olunmuş şəxs Azərbaycanda ortaya çıxana qədərdir. Yəni bu gün dərhal təlaşa düşəcək bir durum yoxdur. Mövsümi qrip vəbalı bir atak dövründəyik.
Yəni bizdə, Azərbaycanda mövsümi qrip, bizim köhnə donuz qripi dediyimiz şey, əslində, hazırda mövsümi qripdir, təkrarlanan qrip halını alıb. Ona bağlı məhşur xəstəlik cədvəli var toplumda. Xəstəxanalara müraciət edən qriplilərin böyük bir hissəsi H1N1 dediyimiz bu qrup qripə daxil olur.
Bu səbəbdən bunlarla Korona viruslarını insanlar qarışdırırlar. Amma təbii ki, bizim də bu dünyada yaşadığımıza görə və ətraf ölkələrlə ünsiyyətdə olduğumuza görə bizdə də olma ehtimalı var, bunu qəbul etmək məcburiyyətindəyik. İlk şəxs sübut edildikdən sonra, təsbit edildikdən sonra xəstəliyin yayılmaması üçün riskli olan insanların və camaatın görməsi lazım olan bəzi tədbirlər var. Bunlar dediyim kimi, birincisi insanlarla, çoxluqla təmas halında olmamaq, ikincisi maska, əlcək və əl dezinfeksiyasının istifadəsini bir vərdiş halına gətirmək. Virusun yayılmasını əngəllədiyi və ya yavaşlatdığı ən çox təsbit edilmiş şeylər bunlardır. Xəstələrin xəstəxanaların qəbul etməsi və yatma zəruriyyəti olanların yatırılması üçün Səhiyyə Nazirliyi çox güman ki, müəyyən standartlar qoyacaq. Bununla bağlı biz öz xəstəxanamızda öz əməkdaşlarımıza bir bilgiləndirmə və belə durum olduqda necə davranacaqları ilə bağlı bir fəaliyyət planı hazırladıq, bir təlim verəcəyik. Belə bir halla qarşılaşsaq, personal bu xəstəliyin yayılmasını əngəlləyəcək formada necə davranacaq, xəstə əgər yatırılırsa, necə müəyyən edilməsi lazımdır, necə izlənilməsi lazımdır, bunlarla bağlı onlar üçün kurslarımız olacaq. Biz hazır olub özümüz bu xəstəliyin bizə də gəlmə ehtimalı ilə üzləşəcəyik və bununla yaşamaq lazımdır.
