qaraciyer – Ege Hospital – Sağlamlığınız, sağlamlığımızdır.

Qaraciyərin bir çox xəstəliklərində qaraciyər yağlanması görülə bilər. Amma birincili qaraciyər xəstəliyi olmadan qaraciyər yağlanması olursa, bu zaman “qaraciyərin yağlanma xəstəliyi” adlandıra bilirik.

Çünki cəmiyyətin üçdə birində harada isə qaraciyərinə baxsaq, yağlı qaraciyər görə bilərik.

Bu xəstələr əgər bərabərində şəkərli diabet, ifrat piylənmə kimi xəstəlikləri varsa, qaraciyər yağlanma faizi daha da yüksəlir və onlar ciddi morbidite, yəni daha ağırlaşmalarla və ölümə səbəb olan ağırlaşmalara gətirib çıxardığı üçün erkən mərhələdə diaqnozu və mütəxəssis tərəfindən izlənməsi önəmlidir.

Qaraciyər yağlanmasının səbəbləri?

Əgər xəstənin piylənməsi – obezite xəstəliyi, şəkərli diabeti varsa, “hiperxolesterolemiya” dediyimiz, yəni, ifrat lipid yükü varsa, bu zaman qaraciyərdə yağlanma əmələ gələ bilir. Yağlanma alkoqolik – spirtli içki qəbul edən insanlarda da olur – “alkolik qaraciyər yağlanması”, qəbul etməyənlərə “non-alkolik qaraciyər yağlanması” olaraq adlandırıldı, amma günümüzdə bu “metabolik xəstəliklərlə əlaqəli qaraciyər yağlanması” olaraq bəzi yerlərdə dəyişdirilmişdir.

Metabolik xəstəliklər – saydığım xəstəliklər varsa və ya metabolik xəstəliyə meyilli insanlar varsa, bunlarda qaraciyər xəstəliyi, həm yağlanması əmələ gəlmə faizi yüksəkdir. Ya şəkərli diabetə meyillilik, ya piylənməyə meyillilik varsa, bunlarda qaraciyərdə yağlanma əmələ gəlir.

Qaraciyər yağlanmasının irəli mərhələləri

Yağlanmanın da öz ayrı mərhələləri var.

Qaraciyərdə başlanğıc mərhələdə yağlanma qaraciyərin hüceyrələrinə zərər verməmiş ola bilər. Amma irəli mərhələdə bunu düzəltmirlərsə, yağlanma düzəlmirsə əgər, 5 il sonra, 10 il sonra bunlar qaraciyərin xroniki qaraciyər xəstəliyinə, qaraciyər sirrozuna və qaraciyər xərçənginə çevrilə bilər.

Qaraciyər yağlanması diaqnozu necə qoyulur?

Xəstələr ya izlədikləri bir xəstəlik – şəkər, təzyiqlə izlədikləri həkimin təyin etdiyi ultrasəs müayinəsi ilə diaqnoz qoyulmuş ola bilər və ona görə yönləndirilə bilər, ya da birbaşa skrinnq zamanı müəyyən oluna bilər.

Normal ultrasəs müayinəsində qaraciyər yağlanması aşkar olunur. Amma ən önəmli şey – qaraciyər yağlanması qaraciyərdə sərtləşmə əmələ gətiribmi, fibroz əmələ gətiribmi, xronik qaraciyər xəstəliyinə keçibmi – bunu müəyyən etməkdir.

Bunu müəyyən etməyin tək yolu, dəqiq diaqnoz üçün biopsiya lazımdır. Amma biopsiya da çox kiçik bir iynə ilə alındığına görə qaraciyərdə uyğun gələn yerə bağlı olaraq müxtəlif cavablar verə bilər.

Qaraciyər yağlanmasının mərhələsi necə təyin edilir?

Onun üçün günümüzdə çox araşdırılmalar aparılır invaziv olmayan üsullarla qaraciyər yağlanmasının qaraciyərə zərər verməsini müəyyən etmək üçün. Bir sıra düsturlar var. Qaraciyərin ultrasəs müayinəsi – elastoqrafiya ilə qaraciyərin sərtliyini hesablama, MR elastoqrafiya ilə qaraciyərin sərtliyini hesablama üsulları var.

Qaraciyər yağlanması izlənməlidir

Bunlar çox önəmlidir. Çünki yağlanma olan hər kəsə bir dəfə də olsa, bunlar məsləhət görülür Məsələn, şəkərli diabet xəstələrində vaxtaşırı olaraq onları izləyən həkimlər qaraciyər yağlanmasının dərəcəsini və ya qayaciyərdə sərtliyinin dərəcəsini müəyyən etməlidirlər ki, daha sonra qaraciyər sirrozu və əmələ gələ biləcək qaraciyər xərçənginin qarşısını ala bilək.

Fibroz varsa, artıq əgər qaraciyər yağlanmasını istər terapevt olsun, istər endokrinoloq olsun, izləyirsə, fibroz və xronik qaraciyər xəstəliyi varsa, bu həkim-qastroenteroloqa yönləndirilməlidir bu xəstələr ki, sonrakı izlənməsi həkim-qastroenteroloq tərəfindən aparılsın.

Qaraciyər yağlanmasının müalicəsi necə aparılır?

Qaraciyər yağlanmasının müalicəsi üçün çox araşdırmalar aparılıb.

Qaraciyərdə yağlanmanın sərtləşməyə, fibroza, xronik qaraciyər xəstəliyinə keçməsinin qabağını almaq üçün bir sıra dərmanlar araşdırılma mərhələsindən keçib və ya keçir. Amma heç biri praktikada öz əksini tapa bilməyib. Yəni, istifadə olunan dərman müalicəsi yoxdur qaraciyər yağlanmasında.

Əgər şəkərli diabeti varsa, onun müalicəsi, yüksək xolesterini varsa xəstənin onun müalicəsi, qaraciyər yağlanmasını azaldır. Ən əsası, xəstənin doğru qidalanması, diyetası və arıqlamasıdır. Yağlanma varsa, biz onlara müəyyən qidalanma rejimi məsləhət görürük və yaxından izləyirik.

Artıq çəkidən xilas olmaq qaraciyər yağlanmasını azaldır

6 ay müddətində, ən geci 1 il müddətində əgər bu xəstə artıq çəkilidirsə, bu çəkisinin təxminən 5-10 faizini verməlidir ki, qaraciyər yağlanması yüksək nisbətdə düzəlir.

Adətən, ultrasəs müayinəsi ilə baxırıq. Bir də qanda qaraciyər fermentlərində düzəlməni müşahidə edirik. Düzdür, qaraciyər fermentlərindəki yüksəklik və ya normal olması qaraciyər yağlanmasının qaraciyərə zərər verməsini birbaşa göstərən bir parametr deyil. Amma onları biz izləyərək qaraciyərdə yağlanmanın azaldığını görə bilirik və çalışmalarda da isbatlanmışdır ki, qaraciyər yağlanması olan insanlar əgər bədən kütləsinin 5 faiz verirsə, yağlanma azalır, 10 faiz verirsə, kəskin yağlanma – qaraciyərdə tam müalicə olunmuş ola bilir.

Yandal uzmanı Dr. Cavanşir Vahabov, Qastroenteroloq-Hepatoloq-İnvaziv Endoskopist

Qastroenteroloq mədə-bağırsaq sisteminin xəstəlikləri ilə məşğul olan; yemək borusu, mədə-bağırsaqlar, qalın bağırsaq, nazik bağırsağın ayrı-ayrı xəstəlikləri ilə məşğul olan; eyni zamanda qaraciyər, öd yolları və mədəaltı vəzinin xəstəliklərinin diaqnozu, müalicəsi və izlənməsi ilə məşğul olan mütəxəssisdir.

Hansı hallarda xəstələr qastroenteroloqa müraciət edirlər?

Xəstələr YA birbaşa bizə müraciət edə bilər, ya da qastroenteroloji xəstəlik diaqnozu qoyulmuş xəstələr – başqa bir həmkarımız tərəfindən diaqnoz qoyulmuş xəstələr bizə müraciət eləyə bilər. Bəzən də qastroenteroloji skrininq üçün, yəni bəzən gastroentroloji xəstəliklərin, özəlliklə, bədxassəli şişlərin skininqi üçün müraciət eləmələri lazımdır xəstələrin.

Ümumiyətlə, xəstələr, əlbəttə, hansı nə zaman qastroentroloqa müraciət edəcəklərin özləri tam bilə bilməzlər. Ümumiyyətlə, götürək qarın boşluğu ilə əlaqəli şikayətləri varsa, xəstənin qarın ağrısı və ya mədə şikayətləri dediyimiz qarnın üst hissəsində ağrı, yanma, şişkinlik, qəbizlik, ishal, bu kimi durumlarda xəstələr bizə müraciət edə bilərlər.

Amma bundan əlavə xəstələrin fərqli bölümlərə müraciəti sonrasında da altda yatan qastroenteroloji xəstəlik, əgər müəyyən olunursa, o zaman da başqa həmkarlarımız tərəfindən də bizə yönləndirilən xəstələr olur.

Hansı xəstəliklərdə xəstəni qanstroenteroloqa yönləndirirlər?

Xroniki xəstəlikləri varsa xəstənin – “qastroezofageal reflyuks” xəstəliyi varsa, qastriti varsa, qaraciyərin virus hepatitləri varsa, autoimmun qaraciyər xəstəlikləri varsa, “pankreas” dediyimiz mədəaltı vəzinin xroniki və ya kəskin xəstəlikləri varsa, öd daşı xəstəliyi – əgər daş öd yollarına düşübsə… Yəni bu durumda, bunların müalicəsi üçün xəstələr qastroenteroloqa yönləndirilirlər. Xroniki xəstələrin müşahidəsi mütəxəssis qastroenteroloq tərəfindən aparılmalıdır.

Eləcə də bağırsaqların, “çölyak” xəstəliyi kimi “inflamatuar bağırsaq xəstəliyi” dediyimiz “xoralı kolit”, “kron xəstəliyi” kimi bu xroniki xəstələr də birbaşa qastroenteroloq nəzarətində olmalıdırlar.

Bunlarla yanaşı xəstələr başqa həkimlər tərəfindən izlənilirsə, başqa xəstəliklərlə, o izləyən həkimlərin də bildiyi kimi, bəzi əlamətlər olduqda qastroenteroloqa yönləndirirlər.

Məsəl üçün, ürək xəstəliyi olan biri çox dərman istifadə edirsə, qan sulandırıcı dərmanlar və ya ağrıkəsici dərmanlar bunların mədə problemləri əmələ gələ bilər. O zaman qastroenterologiya şöbəsinə yönləndirilirlər.

Revmatoloji xəstəliklərdə, xəstənin bərabərində yanaşı “inflamatuar bağırsaq xəstəliyi” dediyimiz autoimmun xəstəliklər, xəstənin immun sistemi ilə əlaqəli xəstəliklər eyni zamanda gedə bilər. Bu durumda da xəstə qastroenteroloqa yönləndirilir.

Məsələn, şəkərli diabet xəstələri olsun, obezite, yəni ifrat piylənmə olsun… Bu durumda da xəstənin yanaşı gedən ciddi qaraciyər yağlanması varsa, bunlar da qastroenteroloqun nəzarətində olmalıdır ki, irəlidə başqa daha ağır fəsadlarla bizə gəlməsin deyə vaxtında bunlar bizə yönləndirilməlidir.

Qastroenteroloqlar hansı müayinə və müalicə üsullarından istifadə edir?

Diaqnozda endoskopiya, kolonoskopiya, ERCP öd yollarında və mədəaltı vəzin xəstəliklərində istifadə olunur. “Endoskopik ultrasonoqrafiya” dediyimiz metodlarla xəstələrin diaqnoz və müalicəsini aparırıq.

Bunlardan əlavə bir qrup xəstələr də vardır ki, xüsusilə də, yetişkin qastroenteroloqlar… Uşaq qastroenteroloqu ayrı olur, yetişkin qastroenteroloqu ayrı olur.

Müəyyən yaşdan sonra, 50 yaşdan sonra tövsiyə olunan, hətta o indi bəzi ölkələrdə daha önə çəkilir, 45 yaşa çəkilir, 50 yaşdan sonra hər bir insan mütləq qastroenteroloq müayinəsinə gedib, kolonoskopiya incələnməsi olmalıdır.

Kolonoskopiya incələnməsi bir uzun zontla bağırsaqdan girib qalın bağırsağa baxırıq. Bunun üçün biz “sedasiya” dediğimiz metodla, xəstəni damardan verilən bir dərmanla yatızdırırıq və daha komfortlu bir şəkildə xəstəyə intubasiya eləmədən, nəfəs yoluna boru taxmadan, yatızdırıb təxminən 15 dəqiqə ilə yarım saat arasında çəkən bir prosedurda xəstənin yoğun bağırsağını incələyirik.

Çünki yoğun bağırsaq xərçəngi, eləcə də mədə-bağırsaq sistemi xərçəngi adətən yoğun bağırsaqda olan “polip” dediyimiz bir xal kimi, onlardan əmələ gəlir, “ət xalı” kimi bağırsağın içində… Çoxu onlardan əmələ gəlir. Onları erkən mərhələdə müəyyən eləmək, vaxtında onun diaqnozunu qoymaq xəstəni yoğun bağırsaq xərçəngindən qorumuş olur.

Ona görə 50 yaşından sonra bütün insanlar mütləq bir dəfə də olsa, bu müayinəni keçməlidirlər.

Ondan sonrakı müşahidəni, əlbəttə, qastroenteroloq həkim müəyyən edir. Orada müəyyən olunan bir patologiya varsa, ona görə ondan sonrakı müşahidənin hansı ardıcıllıqla, hansı vaxtlarda olunmalıdır, onu qastroenteroloq, mütəxəssis müəyyən edir.

Rutin skrininq məsləhət görülmür endoskopiyada, amma şikayəti olan xəstələrdə əgər həyəcanverici simptomlar dediyimiz bizi “alert” edəcək simptomlar varsa, xəstələrə endoskopik müayinə də məsləhət görürük.

Endoskopik müayinə də yenə daha incə bir zontla, yenə eyni şəkildə damardan verilən dərmanla sedasiya sonrası ağızdan bir zontla, mədəyə 12 barmaq bağırsağa və yemək borusuna baxış keçiririk.

Ailəsində mədə-bağırsaq sistemi xərçəngi olanlar

Burada vurğulamaq istədiyim ən önəmli şey əgər birinci dərəcə qohumlarında mədə-bağırsaq sistemi xərçəngi diaqnozu qoyulubsa, o diaqnozun qoyulduğu yaşdan, deyək ki, qardaşında, atasında mədə xərçəngi, bağırsaq xərçəngi diaqnozu 50 yaşında qoyulubsa, 40 yaşında… Yəni normal skrininq 50 yaşından sonra məsləhət görülsə belə, bu xəstələrdə o diaqnoz qoyulan zamandan 10 il öncədən mütləq bu şəxslər qastroenteroloq müayinəsindən keçməlidir və gərəkirsə, lazımdırsa endoskopik və kolonoskopik müayinə mütləq olmalıdırlar.

Bağırsaqlarda və mədədə olan poliplər, bunlar zamanla yavaş-yavaş bağırsaq xərçənginə doğru yol ala bilirlər ki, bunların daha vaxtında müəyyən olub aşkarlanması çox qısa və bəsit bir prosedurla – “polipektomiya” dediyimiz, yəni o polipi kəsib çıxarmaqla tamamən bağırsaq xərçəngi olacaqsa və ya mədə xərçəngindən qorunmuş olurlar.

Uzman. Dr. Cavanşir Vahabov, Qastroenteroloq-Hepatoloq-İnvaziv Endoskopist

qaraciyer / Ege Hospital - Sağlamlığınız, sağlamlığımızdır.

Qaraciyər yağlanması